امروز سینمای مستند وظیفه‌ای مهم دارد و آن آگاهی‌رسانی و اثرگذاری‌ است که در همه ژانرهای مختلف خود دنبال می‌کند.

سینما که در ابتدا با هدف سرگرمی شکل گرفت، در زمانی نه چندان طولانی پس از تولد، کارکردهای دیگری یافت؛ شاید یکی از مهمترین این کارکردها در سینمایی به نام مستند تجلی پیدا کرد. جایی که جادوی تصویر با ارائه جلوه‌ای از حقیقت به یکدیگر گره خوردند تا سینما ابزاری برای روشنگری و ارتقای کیفیت دانش و آگاهی جامعه گردد.

فیلم‌های مستند یکی از قالب‌های مهم سینمایی هستند که به دلیل داشتن ژانرهای متفاوت و حقایقی که مطرح میکنند از اهمیت بالایی در صنعت سینما برخورداراند.

مسئله اصلی در مورد سینمای مستند میزان اثرگذاری آن است؛ اساسا کارکردی که سینما در ابتدا در تمام دنیا داشته جنبه سرگرمی بوده است. اما کم کم شرایط عوض شده و بار اصلی سرگرمی امروز روی دوش سینمای داستانی است و در این میان سینمای مستند وظیفه ای مهمتر دارد. آگاهی رسانی ای و اثرگذاری که در همه ژانرهای مختلف خود دنبال میکند، بخشی از این وظیفه است.

مثلا سینمای مستند در گونه فیلم‌های اجتماعی به خصوص در سال‌های اخیر اتفاقات مهمی را رقم زده است؛ چنانچه فیلم های مستندی توانسته اند حکم سند را داشته باشند و در جهان های کوچک به عنوان یک سند به آنان مراجعه شده یا فیلم های مستندی که توانسته اند قانونی را در مجلس تغییر دهند؛ فیلم آخرین روزهای زمستان اثر مهرداد اسکویی باعث شد قانون در مورد  نگهداری کودکان زیر ۱۲ سال در دارالتادیب عوض شود. نگهداری در خانواده برای آنان تجویز می شود و نه بودن در دارالتادیب. این خروجی اثرگذار یک مستند بر قانونگذار است.

مهمترین نکته در مورد سینمای مستند آگاهی رسانی در تمام جنبه هایی است که شاید مردم به آن دسترسی ندارند و رسانه های دیگری چون روزنامه‌ها و فضای مجازی و غیره نمی‌توانند این اثرگذاری و آگاهی را توام را ایجاد کنند. فیلم مستند می تواند یک اتفاق مهم اجتماعی را رقم بزند و پذیرش مردمی را به دنبال خود داشته باشد.

مستندساز بسیار صریح حرف می زند و شاید بسیاری اوقات و در مورد بسیاری مسائل اجتماعی صراحت کلام و لهجۀ مستندساز جایش در تلویزیون نباشد که پرمخاطب ترین رسانه و خانه اصلی مستند است.

موانع اثربخشی سینمای مستند کجاست؟

مستندسازان تلاش کرده اند در تمام حوزه ها وارد شوند و فعال و دغدغه‌مند باشند؛ اما همانطور که گفته شد، موانعی سر این اثرگذاری بوده است.

برخی، آثار مستند را به سیاه نمایی متهم می کنند. غافل از این که کار مستندساز نمایش سیاهی هاست. این که از سیاهی ها و نمایش آنها برخی سوءاستفاده می کنند مسئله ای دیگر است. البته این موضوع به تمام وجوه هنر مربوط است و مختص سینمای مستند و داستانی نیست؛ زیرا عده ای همواره از این به تصویرکشیدن سیاهی ها سوءاستفاده می کنند.

کار مستندساز این است که این سیاهی هایی را که از دید مردم و مسئولان دورمانده را به تصور بکشد و علاوه بر نمایش آن بسته به کیفیت تولید خود اثرگذاری متعاقبی را به همراه داشته باشد؛ اثرگذاری که می تواند در برطرف کردن آن سیاهی نقش بسزایی داشته باشد.

امروز سینمای ایران را با سینمای مستند می شناسند؛ یعنی بعد از عباس کیارستمی و اصغر فرهادی که دو سینماگر شناخته شده در سطح دنیا هستند، مردم در دنیا به خصوص آنان که به جشنواره می روند یا در تلویزیون سینمای مستند را تماشا می کنند از ایران سینمای مستند را می شناسند و جشنواره‌ای‌ها در دنیا جشنواره سینما حقیقت را به عنوان جشنواره اصلی غرب آسیا می شناسند و این بزرگترین اعتبار و مایه افتخار برای ما است.

در نهایت البته باید این دغدغه را مطرح کرد که به دلیل بودجه های پایین افول فنی سینمای مستند اتفاق متاخر و اسفناکی است که طی یکی، دوسال اخیر در سینمای مستند روی داده است.

اوایل دهه ۹۰ مستندسازان با بودجه ای ۴۰ میلیونی می توانستند آثاری خوب را تولید کنند اما آنقدر در دو سال اخیر هزینه ها افزایش یافته که وضعیت سینمای مستند را به مخاطره انداخته است. سینمای داستانی، وی او دی ها (سامانه‌های ویدئوی درخواستی) با افزایش هزینه ها، افزایش درآمد را داشتند؛ اما سینمای مستند به دلیل مشکلاتی که پیشتر با آنان دست به گریبان بود، امروز هم بیش از پیش از این موضوع آسیب دیده است.

امیرعباس صادقی