گوش دادن به کتاب صوتی به اندازۀ خواندن کتاب کاغذی خوب نیست. این‌ها باور‌های رایجی است که حتماً به گوشتان خورده. اما آیا این حرف‌ها درست هم هست؟

به فایل صوتی که محتوای آن شامل متن کتاب، مجله، مقاله و ... است کتاب صوتی یا کتاب گویا می‌گویند. این محتوای صوتی در ابتدا با هدف آموزش نابینایان طراحی شد اما به مرور زمان به ابزاری برای سهولت کتاب‌خوانی و البته آموزش افراد مختلف تبدیل شد.

استفاده از کتاب صوتی در فضاهای آموزشی تاثیرات مثبت زیادی مثل افزایش یادگیری و به خاطر سپردن مطالب را دارد. بیشتر کتاب‌های صوتی به سبک نمایشنامه‌خوانی ضبط می‌شوند. به بیان ساده‌تر گویندگان کتاب صوتی محتوای آن را در قالب داستان روایت کرده و از لحن‌های مختلفی برای شخصیت‌های مختلف کتاب استفاده می‌کنند. این کار باعث می‌شود مخاطب از شنیدن خسته نشود و کتاب را تا انتها ادامه دهد زیرا دیگر با یک صدای یکنواخت و خسته‌کننده سروکار ندارد.

لیا پرایس، استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه‌هاروارد، می‌گوید ما خیلی زود فرض را بر این می‌گذاریم که عصری به نام عصر طلایی خواندن داشته‌ایم و از آن تنزل کرده‌ایم. ورود کتاب صوتی به دنیای امروزی یکی از مقوله‌هایی است که کتابخوان‌ها با آن مواجهند. با وجود علاقه این گروه به کتاب کاغذی سرعت پیشرفت و کمبود زمان برای مطالعه حتی این دسته از مخاطبان کتاب را نیز تحت تاثیر قرار داده و آن‌ها را به سمت شنیدن کتاب به جای خواندن آن سوق داده است.

مطالعات نشان داده است برای به‌خاطر سپردن یک مطلب علاوه بر خواندن، شنیدن یکی از راه‌های مناسب است. خواندن و یا شنیدن یک مطلب هر دو به یک اندازه در به خاطر سپاری مطالب مفید هستند. در هنگام مطالعه و خواندن کتاب‌های چاپی چشم‌ها مدام باید متمرکز باشند، اما در زمان شنیدن کتاب‌های صوتی می‌توان تمرکز بیشتری داشت و یا مطلب را دوباره شنید. امکان چندباره شنیدن یک مطلب یکی از راه‌های خوب برای به‌خاطر سپردن مطلب است. علاوه بر این امکان چندباره شنیدن یک مطلب یکی از راه‌های خوب برای به‌خاطر سپردن مطلب است.

کاری که سال‌هاست در کشور‌هایی همچون فرانسه، آلمان، انگلستان و بسیاری نقاط دیگر جهان به روالی مرسوم تبدیل شده این است که به همراه نسخه‌ی مکتوب، نسخه‌ی صوتی آن نیز منتشر شود. این روز‌ها صنعت نشر کتاب گویا در دنیا، صنعتی بزرگ با گردش مالی قابل توجه است که توجه شایسته به آن می‌تواند برای ارتقاء فرهنگ مطالعه‌ی کتاب و همچنین تلفیق دنیای نشر سنتی با امکانات و الزامات نشر روز و بهره مندی از آن در ایران نیز مفید باشد.

تاریخچه کتاب صوتی

نکته‌ای که شاید چندان در ایران به آن توجه نشده این است که کتاب گویا نخستین بار و در پاسخ به نیاز نابینایان در ایران و در سال ۱۹۲۹ توسط دکتر جواد شوکولاتخور که خود نابینا بود ارائه شد؛ اتفاقی که به سرعت و به دلیل جذابیت مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت.

پس از این تک اتفاق رخ‌داده در ایران، تولید این کتاب‌ها به صورت رسمی از سال ۱۹۳۱ میلادی یعنی دو سال بعد کلید خورد. زمانی که در آمریکا اولین بار این نوع کتاب‌ها برای نابینایان تحت پروژه‌ای به نام «پروژه‌ی کتاب برای افراد نابینا» مطرح شد و اولین کتاب گویا از این سری حدود ۷۹ سال پیش در سال ۱۹۳۲ میلادی تولید شد.

در سال ۱۹۳۳ جی. پی‌هارینگتون که در رشته مردم‌شناسی کار می‌کرد، آمریکای شمالی را درنوردید تا تاریخ قبایل بومی امریکا را روی دیسک‌های آلومینیومی با استفاده از گرامافونی که با برق اتومبیل کار می‌کرد ضبط کند. کتاب سخن‌گو، سنت قصه‌گویی را که‌هارینگتون سال‌ها پیش تحقیقاتی درباره‌ی آن انجام داده بود، زنده می‌کرد. تا سال ۱۹۳۵ که پس از آن کنگره تصویب کرد کتاب‌های سخن‌گو برای شهروندان نابینا به رایگان ارسال شود، پروژه‌ی «کتاب برای نابینایان بزرگسال» به‌طور جدی دنبال می‌شد. ابتدا برخی از کتاب‌های آموزشی و درسی روی کاست پیاده شد و به دنبال آن کتاب‌های ادبی، داستان و حکایات ارائه شدند.

مقدمات شنیدن کتاب صوتی کدامند؟

وقتی یک کاربر کتاب صوتی را دانلود میکند، کاربر فایل مورد نظر را از طریق دستگاه‌های پخش غیر از کامپیوتر نیز می‌تواند استفاده کند و در حین استفاده، حتما نباید به رایانه دسترسی داشت. اغلب دستگاه‌هایی که کاربر قادر است پادپخش‌ها را از طریق آن بشنود، همان دستگاه‌های پخش موسیقی دیجیتال هستند که غالب آن‌ها دارای سایز‌های بسیار کوچک و همچنین قابل حمل می‌باشند؛ بنابراین کاربر در هر شرایطی می‌تواند از کتاب صوتی خود بهره‌مند شود. یکی از ویژگی‌های دیگر کتاب‌های صوتی این است که کاربر فقط برای دانلود فایل نیاز به اینترنت دارد، ولی برای گوش کردن به آن احتیاجی به اینترنت نیست. ولی در دیگر روشها، داشتن اینترنت برای استفاده از محتوا ضرورت دارد.

با استفاده از این روش، احتیاجی به مراجعه به وب گاه‌های گوناگون برای دسترسی به انواع محتویات نیست و با تنظیم نرم‌افزار و اضافه کردن آدرس پادپخش موردنظر به لیست، کپی محتوا به کامپیوتر و در آخر به دستگاه پخش آن به شکل خودکار انجام شده و کاربر همواره آخرین و به روزترین اطلاعات را در دستگاه پخش محتوای صوتی خود دارد.

مزایای کتاب صوتی چیست؟

1- در دسترس بودن کتاب صوتی

از فواید کتاب صوتی همین بس که همیشه در دسترس است. یکی از وسایلی که امروزه تقریبا همه‌جا در دسترس است گوشی همراه است. نصب یک اپلیکیشن کتاب صوتی یا خرید و دانلود کتاب صوتی در کمترین زمان ممکن می‌تواند روزانه تعداد زیادی فایل صوتی در اختیار مخاطب قرار دهد تا او بتواند در سریع‌ترین زمان ممکن به کتاب دسترسی داشته باشد. گوش دادن به کتاب صوتی نه زمان خاصی می‌خواهد و نه مکان مناسبی. شما در هر شرایطی که باشید می‌توانید با ساده‌ترین ابزار یک کتاب صوتی را بشنوید. وقتی دارید ورزش می‌کنید یا به امور منزل مشغولید، در مسیر رفتن به سر کار و یا حتی در صف نانوایی می‌توانید به کتاب صوتی گوش بدهید.

علاوه بر استفاده از گوشی همراه برای شنیدن کتاب صوتی می‌توان از دستگاه‌های دیگر پخش موسیقی که معمولا کوچک و قابل حمل هستند نیز استفاده کرد.

 2- استفاده از زمان‌های مرده و پرت

به کمک کتاب‌های صوتی می‌شود در زمان صرفه جویی کرد، در شرایط مختلف به کتاب گوش داد، حتی افراد بی‌سواد میتوانند از نعمت کتاب خواندن بهره‌مند شوند. در وسایل نقلیه عمومی این کار تبدیل به یک عادت شده است که برای گذران زمان تنها کاری که انجام می‌دهیم گوش دادن به موسیقی است. درست است موسیقی گوش دادن هم برای همه‌ی ما لذت بخش است، اما تا حالا فکر کرده اید افراد شاغلی که روزانه حداقل دو، سه ساعت از زمان خود را در مسیر خانه به محل کار هستند و این میلیون‌ها ساعت با موسیقی گوش دادن می‌گذرد؟! تا حالا فکر کرده اید که به جای بهانه آوردن برای زمان مطالعه نداشتن، می‌توانیم روزانه حداقل یک ساعت مطالعه داشته باشیم؟! اما این مطالعه به جای خواندن، گوش دادن است. نه کتابی نیاز دارد که سنگینی حمل آن ما را اذیت کنید، نه شلوغی و سر و صدای خیابان‌ها و وسایل نقلیه عمومی ما را آزار می‌دهد.

3- انتخاب براساس سلیقه

برخلاف رادیو و تلویزیون که محدوده کمی برای انتخاب و سلیقه مخاطب قائل می‌شوند، در تهیه کتاب صوتی مخاطب این قدرت را دارد که در اکثر زمینه‌های مورد علاقه‌اش جستجو کرده و محصول مورد نظرش را انتخاب کند

4- قابل استفاده برای نابینایان

برای نابینایان و افرادی که مطالعه برای چشمشان ضرر دارد، کتاب صوتی بهترین هدیه‌ای است که می‌توانید با خریدنش خوشحالشان کنید. حتی هنگام ورزش و پیاده‌روی‌های عصرگاهی یا شباهنگام وقت خواب، شنیدن یک کتاب صوتی سرگرمی دل‌نشینی خواهد بود.

5- استفاده آفلاین و همیشگی از کتاب صوتی

یک فایل صوتی قابلیت مکث کردن و عقب و جلو کردن متن را در اختیار مخاطب می‌گذارد. مخاطب هر تعداد بار که بخواهد می‌تواند متن مورد نظر را بشنود در حالیکه رادیو حتی رادیو اینترنتی این قابلیت را ندارد.

6- قابلیت استفاده برای کودکان

مورد دیگری که از مزایای فوق‌العاده کتاب‌های صوتی هستند مفید بودن آن‌ها برای کودکان اند. اینکه شنیدن یک قصه خوب از زبان گویندگان ماهر کتاب کودکان، چقدر در افزایش مهارت‌های شنیداری و گفتاری کودکان مؤثر است امری کاملاً اثبات شده است. همچنین اگر مادر خانه‌داری هستید که ساعات زیادی را به کار‌های خانه مشغولید، کتاب‌های صوتی از بهترین پیشنهاد‌های ما به شماست. کار‌های خانه معمولاً تمرکز بالایی نمی‌خواهند پس چه خوب می‌شود که روی شنیدن یک شاهکار ادبیات تمرکز کنید.

7- بهترین انتخاب برای سالمندان، بیماران و ناتوانان و معلولین

کتاب صوتی برای این دسته از افراد فوق‌العاده است. افرادی که به هر دلیلی از فعالیت‌های معمول محروم هستند، با گوش دادن به کتاب صوتی، می‌توانند بخش زیادی از اوقات خود را به بهترین شکل پر کنند و از آن لذت ببرند.

8- کمتر مصرف شدن کاغذ و قطع درختان

با روی آوردن به کتاب‌های صوتی، به راحتی می‌توان به محیط زیست کمک کرد و در مصرف کاغذ صرفه جویی نمود.

9- استفاده از کتاب صوتی برای اهداف آموزشی

کتاب صوتی برای اهداف آموزشی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و ابزاری ارزشمند برای یادگیری محسوب می‌شود. با کتاب صوتی برخلاف کتاب سنتی، فرد می‌تواند هنگام انجام کار‌های دیگر نیز به یادگیری بپردازد. کار‌هایی که نیاز به فکر و توجه چندانی ندارند، همزمان با گوش کردن به کتاب صوتی و یادگیری امکان پذیر هستند.

نکته مهم:

وقتی صحبت از صوت می‌کنیم، مسئله‌ای که اهمیت می‌یابد، "راوی" است. یک راوی با صدای خوب و قدرت بیان بالا به طوری که بتواند حس کتاب را به درستی به شنونده منتقل کند، به اندازه کیفیت محتوا و نویسنده کتاب مهم است.

کتاب صوتی بهتر است یا رادیو؟

روش Push Technology در جذب مخاطب به معنی آن است که کاربر کمترین دخالتی در انتخاب در محصولی که تحویل می‌گیرد دارد، به عنوان مثال در رادیو و تلویزیون، که کاربر کمترین نقش را در انتخاب برنامه‌های آن دارد از روش Push Technology استفاده می‌شود. در مقابل روش دیگری وجود دارد به نام Pull Technology در جذب مخاطب این روش به معنای آن است که مخاطب پررنگ‌ترین نقش را در انتخاب محصول دارد و می‌تواند هر نوع شخصی‌سازی را برای اخذ محصول نهایی به کار گیرد. مخاطبان در پادکست و کتاب صوتی بالاترین قدرت انتخاب را برای گوش دادن به پادکست‌های سلامت، ورزشی، اجتماعی و ... دارند.

در پادکست یا نوار صوتی اختیار شنیدن هر قسمت از صدا، جلو و عقب کردن آن در دست کاربر است. کاربر قادر است هر چند باری که می‌خواهد به محتوای پادکست / نوار صوتی گوش دهد. ولی در رادیو یا حتی رادیو‌های اینترنتی چنین قابلیتی برای کاربر تعریف نشده است.

معایب کتاب صوتی کدامند؟

درباره اینکه کتاب صوتی چه ضرر مالی‌ای به ناشران ایرانی زده بحث بسیار است. اینکه کتاب‌های صوتی بدون حق نشر و بدون رعایت حقوق نویسندگان در کنار خیابان فروخته می‌شوند حتماً اتفاق ناخوشایندی است. اگر کتاب‌های صوتی را دوست دارید حتماً به شکل قانونی آن‌ها را بخرید. قیمت این کتاب‌ها هم معمولاً مناسب است و بیشتر ما توانایی خریدنشان را داریم. عده‌ای معتقدند کتاب‌های صوتی بخشی از تخیل ما که با دیدن کلمات کتاب فعال می‌شوند را غیرفعال می‌کنند و این یعنی شنیدن کتاب دست‌کم نسبت به لمس کاغذ آن و دیدن واژه‌ها لذت‌بخش نخواهد بود؛ اما اگر واقع‌بینانه‌تر نگاه کنیم کتاب صوتی اگر سرانه مطالعه که در ایران هم بسیار پایین است را تکانی هرچند مختصر بتواند بدهد این خودش اتفاق بسیار خوبی است. باید بپذیریم که در این عصر تکنولوژی بهتر است در برابر تغییرات این‌چنینی کمتر مقاومت کنیم و با جریان روز جهان آهسته و پیوسته پیش برویم. البته گفتن این نکته هم ضروری است که کتاب کاغذی بعید است طرفداران همیشگی خود را از دست بدهد و همان عدد کم کتاب‌خوانان جامعه احتمالاً به کاغذ وفادار خواهند ماند.

امیرعباس صادقی