تولید، عرضه و مدیریت حجم انبوه اطلاعات در عصر کنونی مخاطرات مهمی را نیز به وجود آورده که تنها با اطلاع‌رسانی و ایفای نقش آموزشی رسانه‌ها قابل پیشگیری است.

در چند سال اخیر با رشد بسیار فزآینده تولید داده‌ در سطح گسترده، مفهوم جدیدی به نام «کلان داده‌ها» (Big data یا مَه‌داده) به وجود آمده است.

روزانه حجم بسیار زیادی از اطلاعات از طریق شبکه‌های اجتماعی تولید و منتقل می‌شود، نرم‌افزارهای مکان‌یاب (Waze، Google Map و ... ) داده‌های زیادی از اطلاعات مکانی افراد تولید می‌کنند یا هر روز حجم زیادی فیلم در سایت‌هایی مثل آپارات ذخیره و منتشر می‌شود. این دست از اطلاعات انبوه همگی به عنوان کلان داده معرفی می‌شود که در این نوشتار بیشتر آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تعریف کلان‌داده

اگر بخواهیم تعریف ساده‌ای از کلان‌داده‌ها ارائه دهیم باید اشاره کرد که مجموعه داده‌های بزرگ و پیچیده‌ای هستند که پردازش و تحلیل آنها با استفاده از روش‌های سنتی امکان‌پذیر نیست و نمی‌توان آنها را با نرم‌افزارهای معمول مدیریت کرد.

در عین حال یک تعریف جهانی از کلان داده وجود دارد؛ براساس تعریف گارتنر (موسسه فعال تحقیقاتی در زمینه فناوری اطلاعات که دفتر مرکزی آن در آمریکا مستقر است)‌ کلان داده‌ها به معنای دارایی‌های اطلاعاتی یک مجموعه یا سازمان است که حجم بالا دارند، با سرعت زیاد تولید می‌شوند و تنوع گسترده دارند.

 به این تعریف، تعریف 3V نیز گفته می‌شود زیرا با سه مفهوم حجم (Volume)، سرعت (Velocity) و تنوع (Variety) سر و کار دارد.

کاربردها

مطمئنا انباشته شدن کلان‌داده‌ها، کاربردهایی را برای عرصه‌های مختلف به وجود می‌آورد که می‌توان از آن استفاده کرد. این ظرفیت‌ها در بخش‌های زیر قابل دسته‌بندی هستند:

الف- آموزش: کلان‌داده‌ها تاثیر زیادی در زمینه‌های آموزشی به دانش‌آموزان و دانشجویان دارد. مثال ساده این موضوع، دسترسی به فیلم‌های آموزشی در فضای اینترنت است که این امکان برای همه فراهم است.

ب- پزشکی و درمان: استفاده از کلان‌داده‌ها می‌تواند در بخش بهداشت و درمان کاربرد فراوانی داشته باشد و به ارائه خدمات بهتر به بیماران کمک کند. برای مثال جمع‌آوری اطلاعات مربوط به سلامت هر فرد از کودکی تا پیری، باعث افزایش سلامت جامعه و شناخت بهتر پزشک نسبت به اطلاعات قبلی هر فرد می‌شود.

ج- ارائه خدمات به مردم توسط دولت: دسترسی دولت به کلان‌داده‌ها این امکان را برایش فراهم می‌کند که با کیفیت بهتری به مردم خدمات دهد. نمونه این موضوع را می‌توان در بسیاری از طرح‌های کشوری و ملی ملاحظه کرد. برای مثال دسترسی به اطلاعات ملکی، هویتی وشناسایی فرد تنها با وارد کردن کد ملی می‌تواند قدم موثری در این زمینه باشد.

د- نرم‌افزارهای مکان‌یاب: این روزها استفاده از نرم‌افزارهای مکان‌یاب در میان مردم متداول شده؛ طبعا دریافت اطلاعات ترافیکی لحظه به لحظه، نقشه راه اماکن و ... با استفاده از کلان‌داده‌های تولیدی فراهم شده است.

ه- بانکداری، تجارت الکترونیک و بازاریابی

کلان‌داده و خطراتی که ما را تهدید می‌کند

در کنار تمام امکانات و مزیت‌هایی که کلان‌داده‌ها برای ما به وجود آورده‌اند یک نکته قابل تامل حائز اهمیت است که بیش از پیش و در تمام سازمان‌های دولتی، نظامی و حتی شخصی کشورمان باید مورد توجه قرار گیرد و آن هم نحوه دسترسی به این حجم از داده در بانک‌های اطلاعاتی است.

این بخش از یادداشت را با یک پرسش آغاز می‌کنیم و آن هم این است که ساماندهی و تحلیل بسیاری از اطلاعات کلان‌داده‌ها توسط چه کسانی انجام می‌شود؟

در پاسخ باید گفت از آنجا که بسیاری از سرورهای بزرگ دریافت و پردازش داده در کشورهای خارجی قرار دارد، بنابراین دسترسی آنها به اطلاعات هر شخص، سازمان و نهاد براحتی برایشان فراهم است.

 علاوه بر این، سرویس‌های اطلاعاتی این کشورها به‌راحتی می‌توانند به اطلاعات ملی ما دسترسی پیدا و از آن برای کارهای دیگری که به نفع‌شان است، استفاده کنند.

با این توصیف، نگران‌کننده‌ترین مساله در کلان‌داده‌ها، حریم خصوصی و امنیت اطلاعات است. تصور کنید افرادی در دنیا وجود دارند که از مکان رفت و آمد، علائق، مشخصات، عکس‌ها و فیلم‌های شخصی و همه اطلاعات مربوط به سبک زندگی افراد عضو هرکدام از این نرم افزارها اطلاعات کاملی در اختیار دارند.

 این موضوع باعث می‌شود مسائل شخصی و اجتماعی ما بیشتر در معرض دستکاری قرار گیرد. برای مثال، ممکن است یک حساب کاربری هک شود، به اطلاعات و رمزهای کارت بانکی دستبرد زده شود یا اطلاعات به هر شکلی مورد سوءاستفاده قرار گیرد.

به عنوان مثال، وقتی که شما یک نرم‌افزار خارجی را نصب می‌کنید، قبل از نصب، از شما سوالاتی پرسیده و اجازه می‌گیرد به بسیاری از اطلاعات شخصی شما نظیر دفترچه تلفن، گالری عکس، اسناد و ... دسترسی داشته باشد.

خب سوالی که وجود دارد این است که این اطلاعات در کجا ذخیره می‌شود و به دست چه کسانی می‌افتد؟

به عنوان مثالی دیگر، نرم‌افزارهای انتقال پول به اطلاعات حساب شما دسترسی دارند یا پیام‌رسان‌های خارجی تمام اطلاعات و مکاتبات شما را می‌توانند کنترل کنند.

چند وقت پیش بود که نرم افزار فیس‌اپ سر و صدای زیادی به پا کرد و بسیاری از رسانه‌ها از جاسوسی کردن آن صحبت کردند. کاری به صحت این موضوع نداریم اما نرم‌افزاری که تصویر بسیاری از افراد را دریافت کرده، آن را چکار می‌کند؟

یا نرم‌افزار مکان‌یاب "ویز" به کوچک‌ترین جزئیات ترافیکی شهر ما (حتی تا اندازه ایستادن یک افسر راهنمایی و رانندگی در سر یک چهارراه) دسترسی دارد. با این توصیف‌ها، باید گفت که مردم ما بسیاری از اطلاعات شخصی خود را به‌راحتی در اختیار نرم‌افزارهایی می‌گذارند که خیلی از مبدا آنها مطمئن نیستند.

بنابراین اگر این روزها استفاده از رمزهای یکبار مصرف در فعالیت‌های بانکی تا این اندازه مورد تاکید قرار می‌گیرد یا گفته می‌شود که از صفحه اطلاعاتی خود بانک برای وارد کردن اطلاعات حساب استفاده کنید، برای جلوگیری از خطراتی است که به واسطه سوء‌استفاده هکرها از کلان داده که ممکن است به آنها دسترسی پیدا کنند، صورت می‌گیرد.

به عنوان مثالی دیگر روزانه تراکنش‌های زیادی از طریق سامانه‌های بانکی مثل شاپرک، آپ و ... انجام می‌شود. طبیعی است که در هر تراکنش، اطلاعات حساب‌ها، وارد آن سامانه و در کلان‌داده‌ها ذخیره می‌شود.    

البته این موضوع تنها مربوط به یک شخص است و در مورد سازمان‌های مختلف که اطلاعات عمومی در اختیار دارند موضوع ابعاد ملی و کشوری پیدا می‌کند.

این حساسیت نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا نیز دیده می‌شود.

جایی که تاکید می‌شود دولتمردان و اشخاص نظامی، باید بلافاصله پس از ارسال اطلاعات، آن را پاک و امحا کنندیا بسیاری از کشورهای دیگر به ایجاد اینترنت ملی در داخل کشور خود و استفاده از سیستم‌های عامل داخلی تاکید دارند.

آنچه مشخص و غیرقابل کتمان است اینکه این موضوعات باید بیش از همیشه در کشورمان  مورد توجه قرار گیرد. کلان‌داده‌ها همان‌قدر که می‌توانند مفید باشند،‌ می‌توانند اتفاقات بدی را هم برای ما رقم بزنند.

کارشناسان هشدار می‌دهند هرچقدر میزان استفاده شهروندان از شبکه های اجتماعی یا نرم‌افزارهای اطلاعاتی افزایش می‌یابد، حساسیت‌ها و شناخت‌ها از مخاطرات ورود به این نرم‌افزارها و نحوه استفاده از آنها نیز باید افزایش یابد.

حال با توجه به آمار استفاده‌کنندگان مردم کشورمان از شبکه های اجتماعی و نیز نرم‌افزارهای اطلاعاتی به نظر می‌رسد بیش از هر زمان رسانه ها نقش مهمی در آگاه سازی شهروندان نسبت به مخاطرات ورود به این شبکه ها دارند و باید شیوه های ورود و استفاده از این ابزارها را آموزش داد.

باید به نقش ویژه رسانه‌ها برای آگاه‌سازی مردم از این موضوع مهم اشاره کرد.

تمام خطراتی که در این نوشته مورد اشاره قرار گرفت، ممکن است برای هر شهروند عادی به وجود بیاید در حالی که با اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مردم از خطری که حریم شخصی‌شان را تهدید می‌کند و البته با فرهنگ‌سازی چند تکنیک ساده توسط رسانه‌های جمعی، می‌توان از عواقب آن جلوگیری کرد.

واقعیت این است که امروز در دنیای فناوری و جنگ نرم قرارداریم و برای مقابله با خطرات احتمالی آن باید پدافندی از جنس خودش درنظر گرفت.